Nguyễn Huy Thiệp lạ lắm, ông đứng ngoài giới nhà văn đương thời và có lẽ điều đó cắt nghĩa được vì sao Nguyễn Huy Thiệp chịu đựng giỏi được như thế. không ít thì nhiều đều ảnh hưởng bởi phong cách truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Truyện ngắn của Nguyễn Huy Chảy qua đêm tối về biển cả không gì ngăn được Đâu đấy trên những cánh đồng nhớ thương hoàng hôn đau đớn Một đám mây mang tên Nguyễn Huy Thiệp Thả xuống những cơn mưa của tự do và lấp lánh Trong dội vang tiếng sấm dọc chân trời" Sáng tinh mơ 24/3/2021, thi sĩ Nguyễn Quang Thiều đã viết những dòng thơ này cho "vua truyện ngắn" Việt Nam. TUẤN KHANH/ TD 20-3-2021. Tin cho hay, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp qua đời ở Hà Nội, vào lúc 4g30 chiều ngày 20-3-2021. Việt Nam lại mất đi một cây bút tài năng và tính cách. Nguyễn Huy Thiệp là một người đến với văn chương muộn, gần 40 tuổi, người đọc mới biết đến những Sáng kiến trồng cây tưởng niệm nhà văn Nguyễn Huy Thiệp được khởi xướng bởi vợ chồng nhà giáo Nguyễn Nguyệt Cầm và Peter Zinoman - giáo sư Sử học tại Đại học UC Berkeley, Hoa Kỳ.. Chi phí thực hiện dự án được gây quỹ trực tiếp qua việc bán đấu giá bản in đầu tiên cuốn sách đầu tay của nhà văn Không có vua: Có thể nói, đây là tác phẩm điển hình cho phong cách, cũng như giọng văn của Nguyễn Huy Thiệp. Truyện ngắn là câu chuyện xoay quanh những hỗn loạn, không có tôn ti trật tự trong gia đình lão Kiên, thợ sửa xe già. Thông qua "Không có vua", người đọc thấy được cash. Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp được ví như bông hoa nở muộn trên văn đàn văn học Việt Nam sau 1975. Dù có rất nhiều tranh cãi của dư luận xoay quanh những tác phẩm truyện ngắn của ông nhưng không thể phủ nhận những truyện ngắn của ông mang một phong cách độc đáo và rất thu hút. Một phong cách sắc lạnh tỉnh táo đến bất ngờ, một phong cách rất riêng. Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp sinh ngày 29 tháng 4 năm 1950, quê quán Thanh Trì, Hà Nộị. Thuở nhỏ ông cùng gia đình lưu lạc khắp nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, từ Thái Nguyên qua Phú Thọ, Vĩnh Yên … Nông thôn và những người lao động vì thế để lại nhiều dấu ấn khá đậm nét trong nhiều sáng tác của ông. Nhà văn Nhuyễn Huy THiệp >> Xem thêm Tác Giả Lê Anh Trà Ông tốt nghiệp Đại Học Sư phạm và là hội viên của hội nhà văn Việt Nam 1990. Năm 1970, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp tốt nghiệp khoa Sử trường HSP Hà Nội và lêndạy học tại Tây Bắc từ năm 1970 – 1980. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp có hơn 50 truyện ngắn, 10 kịch bản, 4 tiểu thuyết và nhiều bài phê bình văn học, tiểu luận. Tên tuổi của ông với hàng chục truyện ngắn như Tướng về hưu, Những ngọn gió Hua Tát, Không có vua, Con gái thủy thần, Những người thợ xẻ, Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết… Trong đó, truyện ngắn Tướng về hưu đã được chuyển thể thành phim truyện điện ảnh cùng tên vào năm 1988. Bộ phim này cũng gây tiếng vang lớn, đến nay vẫn là một trong những phim truyện Việt Nam nổi tiếng, để lại dấu ấn khó quên cho người xem. Các tác phẩm tiêu biểu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp Các tác phẩm tiêu biểu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp Tác phẩm “Những bài học nông thôn” Ra đời năm 1988, Những bài học nông thôn với việc miêu tả đời sống nông thôn thông qua những xung đột, bút pháp hiện thực tàn nhẫn kết hợp với yếu tố kì ảo, giọng điệu thay đổi linh hoạt và ngôn ngữ bình dân, quen thuộc của đời sống, Nguyễn Huy Thiệp đã thể hiện một cách nhìn đa chiều về nông thôn Việt Nam khi xã hội đang mải miết lăn bánh về phía văn minh đô thị, tác phẩm là những ký họa sinh động về những nét văn hóa làng quê sau lũy tre làng. Tác phẩm “Chảy đi sông ơi” Đây là một tác phẩm vô cùng nhân văn của Nguyễn Huy Thiệp. Tác phẩm là những mảng hiện thực với những con người lạnh lùng, vô cảm, thờ ơ đối với nhân loại, cụ thể là nhân vật tôi. Nhưng ở đâu đó, Nguyễn Huy Thiệp cũng để tính nhân văn của mình lên sâu sắc nhất khi có sự xuất hiện của thiên tính nữ, giúp cho những mâu thuẫn, những nghi ngờ về cuộc sống của nhân vật tôi được hóa giải. Tác phẩm “Tâm hồn mẹ” Một tác phẩm khác về thiên tính nữ trong tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp. Câu chuyện dẫn người đọc đến một khung cảnh xưa, một hoàn cảnh lạ và éo le đáng thương đến tận. Câu chuyện về đứa bé mất mẹ từ nhỏ khao khát có một người mẹ chở che, nâng đỡ, và một người mẹ nhí đã xuất hiện trong giấc mơ để đem hơi ấm đến cho người bạn của mình. Tác phẩm “Tướng về hưu” Câu chuyện về ông Thuấn với những mâu thuẫn nội bộ trong gia đình. Bi kịch của người lính sau chiến tranh được thể hiện rõ trong tác phẩm. Những lối sống khác nhau hoàn toàn giữa ông và con trai, con dâu làm cho ông cảm thấy ngột ngạt. Kết thúc tác phẩm ông chọn sự trở về với đơn vị cũ, với đồng đội, với nếp sống quen thuộc nhưng sau cùng, ông lại chết đi trong vòng tay của đồng đội. Tác phẩm “Vàng lửa” “Vàng lửa” được ví như một dụ ngôn về lịch sử và quá trình viết lại lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp. Có nhiều tranh cãi xoay quanh tác phẩm này với những câu hỏi nó thuộc triết học lịch sử hay văn xuôi nghệ thuật nhưng không thể phủ nhận đây là tác phẩm về lịch sử nổi bật của Nguyễn Huy Thiệp. Viết lại lịch sử là điều không hề dễ nhưng với Nguyễn Huy Thiệp, ông chọn “Vàng lửa” là nơi ông viết tên mình vào lịch sử văn học, tuy nhiên có nhiều giả thuyết cho rằng ông đã chưa thực sự hiểu rõ về ” triết học lịch sử” khi viết những áng văn này. Nguyễn Huy Thiệp là một trong những tên tuổi nổi bật trong văn học Việt Nam từ 1975 về sau. Những sáng tác mang đậm phong cách Nguyễn Huy Thiệp khiến ông có một phong cách độc đáo cho riêng mình, nổi bật trong thi đàn văn học với hàng loạt những tác phẩm hồi bấy giờ. Văn học Việt Nam sau 1975 là chặng đường chuyển tiếp nền văn học cách mạng trong chiến tranh sang nền văn học của thời kỳ hậu chiến. Tính chất chuyển biến này thể hiện rõ ở cả đề tài, cảm hứng, các phương thức nghệ thuật và cả quy luật vận động của văn học. Đáng lưu ý là từ 1986 trở đi, văn học đã có những chuyển biến khởi sắc trên nhiều phương diện của đời sống văn hóa, tư tưởng Việt Nam. Đây là thời kì khai mở, cởi trói cho giới văn nghệ sĩ trong việc tìm tòi sáng tạo. Đã có những đổi mới trong quan niệm nghệ thuật gắn với ý thức dân chủ, tự do của người nghệ sĩ; với vấn đề nhân bản khi xuất phát từ các quan niệm đa chiều; và với tính phê phán do nhận thức rõ các hạn chế, tiêu cực của xã hội…Xuất hiện trong giai đoạn văn học này, Nguyễn Huy Thiệp đã khẳng định được vai trò và vị trí của mình trong dòng mạch chung ấy. Tác phẩm của ông thể hiện rõ quan niệm về con người, về văn hóa và về văn chương nghệ thuật. Song để có được những sáng tác gây chấn động dư luận, ngoài yếu tố cá nhân, Nguyễn Huy Thiệp còn chịu ảnh hưởng sâu sắc của hiện thực đời sống xã hội lúc bấy giờ. Nguyễn Huy Thiệp thuộc thế hệ nhà văn xuất hiện khá muộn trên văn đàn Việt Nam với vài truyện ngắn đăng trên Báo Văn nghệ năm 1986. Tuy nhiên, ông được bạn đọc biết đến như một trong những cây bút xuất sắc của văn xuôi thời kỳ đổi mới. Ông sinh ngày 1950, quê huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Trong suốt giai đoạn tuổi trẻ của mình, Nguyễn Huy Thiệp đã đi nhiều nơi, làm nhiều nghề, từng lăn lóc nếm trải những đắng cay, vất vả của cuộc sống. Ông nói “Tôi dạy học, làm thợ mộc, thợ nề, thợ gốm, buôn bán, mở nhà hàng…Cuộc sống “bách nghệ” ấy dạy cho tôi nhiều điều và cho tôi nhiều hiểu biết hơn bất kỳ trường học nào” Tạp chí Gia đình số 16. Phải chăng điều đó chính là cội nguồn của một thế giới nhân vật đa dạng, một cái nhìn toàn diện vừa tinh tế trước những vấn đề phức tạp của cuộc sống? Nhưng điều quan trong hơn là chính những vất vả từ cuộc sống đời thường đã thúc đẩy nhu cầu tinh thần của nhà văn, trong đó không loại trừ sự thõa mãn đời sống tâm linh. Vì vậy, nông thôn và những người lao động đã để lại nhiều dấu ấn khá đậm nét trong nhiều sáng tác của ông. "Mẹ tôi là nông dân, còn tôi sinh ra ở nông thôn…” Những bài học nông thôn. Chính điều này về sau đã giúp cho nhà văn có được vốn kiến thức phong phú về nông thôn, về các vùng miền. Được đào tạo từ chuyên ngành lịch sử, có lẽ điều đó đã giúp Nguyễn Huy Thiệp có vốn văn hóa, vốn lịch sử về các triều đại thật uyên bác. Hơn thế nữa, anh cũng có điều kiện được đi thực tế nhiều nơi. Điều này là cơ sở để anh có những trang viết đậm nét về mảng đề tài về lịch sử và văn học, hơi hướng huyền thoại và cổ tích, xã hội Việt Nam đương đại, xã hội làng quê và những người lao động,… Xuất thân là một nhà giáo, sau này trở thành một nhà văn sinh hoạt văn nghệ tại thủ đô, Nguyễn Huy Thiệp am hiểu khá rõ những đồng nghiệp nhà giáo và nhà văn gần ông. Do vậy, quan điểm của các nhân vật trí thức thường sắc sảo, nhận diện chân được hiện trạng đời sống, nhưng không nên đồng nhất mọi quan điểm của nhân vật trí thức là quan điểm của tác giả bởi tính chất hư cấu và đối thoại đặc trưng của sáng tác ông. Với Nguyễn Huy Thiệp, khoảng thời gian 10 năm sống và làm việc tại vùng rừng núi Tây Bắc Việt Nam. Một môi trường thiên nhiên trong trẻo, có phần hoang dã, tự nhiên từng để lại dấu ấn sâu đậm trong nhiều tác phẩm của ông “Ở đây quanh năm cứ lung bung một thứ sương mù bàng bạc nên nhìn người và vật chỉ thấy những nét nhạt nhòa đại thể mà thôi. Đây là không khí huyền thoại” Những ngọn gió Hua Tát. Màu sắc huyền thoại còn đậm hơn trong nếp tư duy và truyền thống văn hóa của con người Tây Bắc. So với đồng bào miền xuôi và những nơi Nguyễn Huy Thiệp đã từng sống, từng đi qua, hẳn là một cộng đồng các dân tộc ít người nơi đây sống gần với đời sống tín ngưỡng – tâm linh hơn. Ấy là bởi cuộc sống vật chất của họ còn nhiều gian khó, đời sống tinh thần cũng thiếu thốn. Môi trường đó sẽ tạo điều kiện để tôn giáo và nếp tư duy tôn giáo phát huy. Từ đây có thể giả thuyết rằng ông đã dựa trên những truyền thuyết có thật, nhưng đồng thời có thể khẳng định rằng yếu tố dân gian trong truyện của ông mang tính tác giả rất cao. Không khí gia đình Nguyễn Huy Thiệp cũng là một môi trường nuôi dưỡng nhu cầu tôn giáo – tín ngưỡng. Ông nội và cha mẹ Nguyễn Huy Thiệp là những người theo Đạo Phật. Hẳn là bản thân nhà văn từ nhỏ đã được sống trong không khí huyền diệu, thiêng liêng của tôn giáo; hoặc ít nhất cũng có được những phút giây đối diện lòng mình với thế giới tâm linh, được thấy ở Phật giáo khả năng cứu rỗi tâm hồn, làm dịu bớt những muộn phiền, trắc trở từ sự thăng trầm trong cuộc sống. Hơn thế nữa, ngay chính trong cuộc sống thường nhật của ông cũng mang không khí Tôn giáo. Thật khó có thể tưởng tượng được là Nguyễn Huy Thiệp lại sống trong một ngôi nhà giản dị, yên tĩnh; gian nhà thờ rộng hơn một phòng khách; một khu vườn rộng đầy cây và hoa; một bức tượng phật rất lớn, trầm mặc và trang nghiêm ngự trong vườn. Không gian gia đình mà nhà văn đang sống thật khó tìm thấy giữa lòng Hà Nội đầy náo nhiệt này. Và chính điều này đã làm cho các truyền thuyết trong sáng tác của ông trở nên rất đặc trưng. Nó được xem như là một trong những nét phong cách trong toàn bộ sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Nguyễn Huy Thiệp suốt đời kiếm tìm nghĩa lý của văn chương, anh cho rằng “Văn chương phải bất chấp hết. Ngập trong bùn, sục tung lên, thoát thành bướm và hoa. Đó là chí thành” Giọt máu. Do vậy, cách của Nguyễn Huy Thiệp là “tạo dựng ra những nhân vật, dựng ra những tình huống để người ta suy ngẫm”. Cách này có tạo nên những đỉnh cao hay vực sâu trong tác phẩm, theo Nguyễn Huy Thiệp, nó chẳng liên quan đến ai khác, ngoài bản thể nhà văn, bởi trước hết, nó nằm trong sự bình yên hay sóng gió của nội tâm người viết. Với Nguyễn Huy Thiệp, giải thiêng huyền thoại về con người, về văn hoá và văn học Việt Nam là quan điểm nhất quán của ông. Trên cơ sở sự nhất quán này, Nguyễn Huy Thiệp bộc lộ một quan niệm nghệ thuật mới về con người. Con người là con người, đôi khi là những con người trần tục. Ngay cả vua chúa, anh hùng, văn nhân thi sỹ, nhà chính trị và các nhân cách văn hoá khác cũng được Nguyễn Huy Thiệp nhìn nhận ở phương diện con người bình thường với đầy những ham hố, dục vọng, những điểm yếu và những thăng hoa về phương diện tinh thần. Từ đó trong thủ pháp thể hiện, ông từ chối cái nhìn sử thi, hướng đến cái ngổn ngang bề bộn của cuộc sống trong thì hiện tại đang tiếp diễn và chưa hoàn tất. Vì hướng đến hiện tại và những nỗi lo âu hiện tại, Nguyễn Huy Thiệp đã phê phán hiện trạng đời sống, ông lưu ý đến sự hư hoại tinh thần của con người trong những định kiến hẹp hòi và những quy tắc văn hoá thấp kém có sức trì níu, kìm hãm sự phát triển của cá nhân con người. Phê phán những con người sống chạy theo tiền tài, dục vọng, thói ích kỷ, vụ lợi, làm hư hoại mối quan hệ người - người. Chính vì vậy mà khi trả lời phỏng vấn, Nguyễn Huy Thiệp thẳng thắn nói “văn chương chỉ là một bộ phận của đời sống” nên “phải đối xử như đời thường”. Trong dòng chảy trôi của lịch sử văn học, đã có khá nhiều câu trả lời như thế nào là sự trung thực trong văn chương. Vũ Trọng Phụng từng nói “Tiểu thuyết là sự thực ở đời”. Nam Cao cũng đã tuyên ngôn “nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối”, nhà văn phải “mở hồn ra để đón lấy tất cả những vang động của đời”. Nhưng nếu chỉ gói sự trung thực vào việc tả chân cuộc sống thì khó tránh khỏi hạn hẹp. Nguyễn Huy Thiệp trong khi quan niệm trung thực như là bản chất của văn chương cũng đã trình khá cặn kẽ, toàn diện thế nào là trung thực “Trung thực với mình, với người, với xã hội, với chữ nghĩa” [41, Với tâm niệm sâu xa ấy, Nguyễn Huy Thiệp là nhà văn đã đi được, và đi xa trên con đường hiện đại hóa văn học, với một căn cốt dân tộc bền vững. Và ông đã “khuấy đảo” sự bình yên của người đọc bằng cái nhìn tận sâu bên trong bản chất con người. Nhưng điều chúng ta quan tâm hơn, đó là sự “khuấy đảo” của kĩ thuật viết, tức “hình thức lạ”. Tin khác Sự hình thành thể loại Ngâm Khúc trong Văn học Việt Nam tiếp theo Sự hình thành thể loại ngâm khúc trong Văn học Việt Nam Diễn ngôn nam quyền về tính dục trong văn học Việt Nam trước 1975 phần 2 Diễn ngôn nam quyền về tính dục trong văn học Việt Nam trước 1975 phần 1 Nhà văn Nguyễn Ngọc Tư và quan niệm sáng tác Tài liệu Đặc điểm ngôn ngữ người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Số 8 238-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 103 NGÔN NGỮ VỚI VĂN CHƯƠNG ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NGƯỜI TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP LANGUAGE CHARACTERISTICS OF STORYTELLERS IN THIEP NGUYEN HUY'S SHORT STORIES ĐỒNG NGUYỄN MINH HẰNG Ths; Trường Đại học Hải Phòng Abstract Storytellers play an important role in conveying the content of stories. By using very simple words, Nguyen Huy Thiep has an engaging writing style. The storytellers of his stories use the language of polyphony to always have a dialogue with the readers. This makes him a novelist of very special literary style. Key words language of storytellers; Nguyễn Huy Thiệp. 1. Mở đầu Nguyễn Huy Thiệp được xem là một hiện tượng đặc biệt trên văn đàn Việt Nam thời kì đổi mới. Ông thành công hơn cả là ở các sáng tác truyện ngắn. Những yếu tố mới trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp rất phong phú, đa dạng, thể hiện một nội lực lớn lao về tư duy và nghệ thuật trong những tìm tòi, thể nghiệm, đặc biệt là ở nghệ ... 6 trang Chia sẻ honghanh66 Lượt xem 1056 Lượt tải 0 Bạn đang xem nội dung tài liệu Đặc điểm ngôn ngữ người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trênSố 8 238-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 103 NGÔN NGỮ VỚI VĂN CHƯƠNG ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NGƯỜI TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP LANGUAGE CHARACTERISTICS OF STORYTELLERS IN THIEP NGUYEN HUY'S SHORT STORIES ĐỒNG NGUYỄN MINH HẰNG Ths; Trường Đại học Hải Phòng Abstract Storytellers play an important role in conveying the content of stories. By using very simple words, Nguyen Huy Thiep has an engaging writing style. The storytellers of his stories use the language of polyphony to always have a dialogue with the readers. This makes him a novelist of very special literary style. Key words language of storytellers; Nguyễn Huy Thiệp. 1. Mở đầu Nguyễn Huy Thiệp được xem là một hiện tượng đặc biệt trên văn đàn Việt Nam thời kì đổi mới. Ông thành công hơn cả là ở các sáng tác truyện ngắn. Những yếu tố mới trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp rất phong phú, đa dạng, thể hiện một nội lực lớn lao về tư duy và nghệ thuật trong những tìm tòi, thể nghiệm, đặc biệt là ở nghệ thuật kể chuyện. Trong bài viết này, chúng tôi tìm hiểu những đặc điểm của ngôn ngữ đối thoại trong lời người trần thuật tường minh của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Người trần thuật là một hình tượng nghệ thuật đặc biệt mang tính hư cấu, với vai trò "thay mặt" tác giả để kể lại câu chuyện, kể lại những diễn biến xoay quanh các nhân vật của câu chuyện, phát biểu những quan điểm của tác giả về con người, cuộc sống; dẫn dắt, định hướng người đọc; tổ chức tác phẩm. 2. Đặc điểm ngôn ngữ người trần thuật tường minh trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Người trần thuật và điểm nhìn trần thuật Người trần thuật còn được gọi bằng một số thuật ngữ khác là người kể chuyện, chủ thể trần thuật, chủ thể kể chuyện. Người trần thuật giữ vai trò trung tâm trong việc biểu đạt nội dung truyện. Có 3 ngôi trần thuật ngôi thứ nhất, ngôi thứ hai và ngôi thứ ba. Khi người trần thuật xưng “tôi”, tức là xuất hiện ở ngôi thứ nhất và được gọi là người trần thuật tường minh. Ở đây, người trần thuật vừa đóng vai trò là người dẫn chuyện vừa dựa trên điểm nhìn của nhân vật để kể chuyện một cách khách quan. Điểm nhìn trần thuật là yếu tố quan trọng trong nghệ thuật trần thuật. Dựa vào điểm nhìn, chúng ta có thể xác định được quan điểm của tác giả trong phần lớn trường hợp, việc tác giả đặt mình vào trong hay đứng ra ngoài câu chuyện để xem xét, miêu tả, bình luận. Điểm nhìn cũng chính là cơ sở để phân biệt người trần thuật với tác giả. Người trần thuật luôn gắn với một điểm nhìn nhất định. Có ba kiểu điểm nhìn điểm nhìn từ đằng sau, điểm nhìn từ bên trong và điểm nhìn từ bên ngoài câu chuyện. Khảo sát trong 43 truyện ngắn được in trong hai tập Tướng về hưu và Không có vua của Nguyễn Huy Thiệp, do Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin xuất bản năm 2011, chúng tôi nhận thấy, có 24 truyện được dẫn dắt bởi người trần thuật tường minh. Trong NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 8 238-2015104 số đó, có 12 truyện người trần thuật xuất hiện với tư cách tác giả và 11 truyện xuất hiện với tư cách một nhân vật trong truyện ngắn. Riêng trong Tội ác và trừng phạt, “tôi”, người trần thuật đồng thời kể lại nhiều câu chuyện theo quan điểm của bản thân để nêu lên những vấn đề có tính chất luận đề về tội ác và trừng phạt. Dù với dáng vẻ, vai trò nào thì cái “tôi” ấy luôn là cái “tôi” mang tính đối thoại. Lời người kể chuyện, “là những chỉ dẫn về hoàn cảnh’’ bao gồm phần lời giới thiệu, miêu tả, trần thuật sự việc, con người; bao gồm cả phần lời dẫn thoại, trữ tình ngoại đề. Người trần thuật luôn hướng tới một sự giao tiếp hai chiều Trong các truyện ngắn, Nguyễn Huy Thiệp thường trăn trở về mấy đề tài đời sống, nhiệm vụ, vai trò của người viết văn và lịch sử. Trong đó, những truyện ngắn gây nhiều “sóng gió”, được đông đảo giới phê bình văn học và bạn đọc nói chung quan tâm nhiều nhất là đề tài lịch sử. Truyện ngắn viết về đề tài này không nhiều, chủ yếu được kể lại bởi người trần thuật tường minh Mưa Nhã Nam, Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết, Trương Chi, chỉ có truyện ngắn Chút thoáng Xuân Hương được kể bởi người trần thuật hàm ẩn. Khai thác đề tài này, người trần thuật của Nguyễn Huy Thiệp thường dẫn dắt bạn đọc đến với những câu chuyện “khác” với những chuyện đã được biết đến về một nhân vật lịch sử nào đó Như Quang Trung, Chúa Nguyễn hay Hoàng Hoa Thám, Trương Chi. Cái khác ở đây tạo nên sự khác biệt gần như đối lập về điểm nhìn của người trần thuật đối với những nhân vật này điểm nhìn được hiểu theo nghĩa quan điểm, cách thức nhìn nhận chứ chưa đề cập đến cách thức xác lập vị trí trong lời kể. Bằng cách kể những câu chuyện mới về những con người “cũ” ấy, bằng cách đề cập đến phần con người - phần nhân tính mà nhiều khi không lấy gì làm cao cả của họ, người trần thuật của Nguyễn Huy Thiệp đã lên tiếng đối thoại, chất vấn lại lịch sử - vốn chỉ ghi nhận những nhân vật này ở sự cao cả. Người trần thuật tường minh của Nguyễn Huy Thiệp không bao giờ để người đọc thụ động trong quá trình đối thoại. Tác giả không đưa cho người đọc một chân lí sẵn có mà buộc người đọc phải suy nghĩ, tìm tòi, phải tự mò mẫm trong thế giới những thông tin không được xác thực. Người trần thuật thường đóng vai trò tác giả, có thể xuất hiện ở đầu truyện hoặc cuối truyện, hay ở cả phần đầu và phần cuối truyện, câu chuyện chính được kể bởi người trần thuật hàm ẩn. Với sự xuất hiện trực tiếp, người trần thuật tường minh của Nguyễn Huy Thiệp thường đưa ra những ý kiến hay những chứng cứ phủ nhận đi tính xác thực trong câu chuyện vừa được kể lại. Người trần thuật còn gây khó khăn cho người đọc trong quá trình giải mã nội dung truyện khi kể những chi tiết mâu thuẫn nhau. Chẳng hạn, ở truyện ngắn Cún, tác giả kể một câu chuyện về cha của nhà nghiên cứu văn học X - được giới thiệu ngay từ đầu truyện là người am hiểu về phê bình văn học, điều này tạo nên niềm tin ban đầu cho người đọc về tính xác thực của câu chuyện. Thế nhưng, đến cuối truyện, tác giả lại phủ nhận hoàn toàn tính xác thực ấy bằng việc “tiết lộ” với người đọc về phản ứng của nhà văn X “Cậu viết những điều bịa đặt! Cậu cần tôn trọng hiện thực. Hiện thực khác lắm! Cậu biết cha tôi như thế nào không? ... Cha tôi là Cún nhưng không phải thế! ”. Hay, trong Kiếm sắc, Đặng Phú Lân theo Gia Long “chín năm không làm hỏng việc gì”, nhưng đã bị chém đầu khi nhà Nguyễn giành được giang sơn. Nhà văn lại khiến người đọc bối rối khi “kể” thêm rằng, có lần lên Đà Bắc, đã gặp gia đình ông Quách Ngọc Minh, có tổ phụ là ông Đặng Phú Lân, có vợ là Ngô Thị Vinh Hoa. Việc kể thêm này khiến người đọc hoang mang về cái chết của Đặng Phú Lân, có thực ông ta đã bị Nguyễn Ánh chém đầu hay không? Cái chết của Ngô Thị Vinh Hoa trong Phẩm tiết là thực hay giả? Số 8 238-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 105 Ngôn ngữ đối thoại thể hiện qua các biểu thức ngôn ngữ gọi tên các nhân vật giao tiếp Thông qua việc sử dụng các biểu thức ngôn ngữ gọi tên các nhân vật tham gia vào “đối thoại”, người kể truyện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã đưa các đối tượng giao tiếp tiềm năng trở nên tường minh ngay trong diễn ngôn truyện kể. + Tường minh hóa người nói trong khung giao tiếp bằng biểu thức tường minh “tôi” thường xuất hiện từ phần mở đầu truyện ngắn Vàng lửa, Phẩm tiết, Mưa Nhã Nam, Cún, Tội ác và trừng phạt, Chú Hoạt tôi, chỉ trong một số ít truyện, xuất hiện ở phần cuối Trương Chi, Kiếm sắc. Ở Vàng lửa biểu thức chỉ xuất người trần thuật tường minh “tôi” xuất hiện ở ngay đầu truyện ngắn “Ông Quách Ngọc Minh, ngụ ở Tu Lý, huyện Đà Bắc viết thư cho tôi Tôi đã đọc truyện ngắn Kiếm sắc của ông kể về tổ phụ tôi là Đặng Phú Lân. Riêng chi tiết gặp Nguyễn Du tôi không thích. Nhân vật người trẻ tuổi trong quán trong trẻo lạ lùng, tâm hồn sạch như nước ở núi ra không ra gì. Bài hát Tài mệnh tương đố cố ý gán cho Nguyễn Du là không khéo léo vậy. Ông gắng thu xếp lên chơi, tôi sẽ cho ông xem vài tư liệu, biết đâu giúp ông có cách nhìn khác. Con gái tôi là Quách Thị Trình sẽ mời ông món canh nấu khế ông thích Nhận được thư tôi đã lên thăm gia đình ông Quách Ngọc Minh.”. Người trần thuật tường minh “tôi” cũng có thể xác định được ở ngay phần mở đầu truyện ngắn Phẩm tiết “Ông Quách Ngọc Minh bạn đọc đã làm quen với ông qua hai truyện ngắn Kiếm sắc và Vàng lửa của tôi ngờ rằng ngôi mộ này là của bà Ngô Thị Vinh Hoa sống cách đây gần hai trăm năm. Truyền thuyết người Mường vùng này kể rằng bà đã lập ra dòng họ Quách Câu chuyện này kể về người phụ nữ nằm trong ngôi mộ ấy”. Ngược lại, trong Kiếm sắc, người trần thuật với tư cách tác giả thông qua việc dùng biểu thức tường minh “tôi" xuất hiện ở cuối truyện thực hiện vai trò trực tiếp đối thoại với bạn đọc “Tôi, người viết truyện này gần đây lên Đà Bắc, đến Tu Lý ở trong nhà một người Mường. Chủ nhà tên là Quách Ngọc Minh có cho xem bài vị thờ tổ tiên. Tôi hết sức ngạc nhiên khi ông Quách Ngọc Minh cho biết tổ tiên ông là người Kinh . Tôi còn được con gái ông Quách Ngọc Minh tên là Quách Thị Trinh hát cho nghe một bài hát xưa, có lẽ rất thanh tao về những chồi cây xanh. Viết truyện ngắn này, tôi muốn để tặng gia đình ông Quách Ngọc Minh để cám ơn thịnh tình của gia đình ông với riêng tôi. Tôi cũng xin cảm ơn một số nhà nghiên cứu lịch sử và bạn bè quen biết đã giúp tôi sưu tầm và chỉnh lí những tư liệu cần thiết cho công việc viết văn, vốn rất nhọc nhằn, phức tạp, lại buồn tẻ nữa của tôi”. + Tường minh hóa sự có mặt của người nghe thông qua việc sử dụng các đại từ nhân xưng ngôi thứ hai. Tác giả tự xưng “tôi” và đưa đối tượng giao tiếp tiềm năng vào khung giao tiếp bằng các đại từ nhân xưng ngôi thứ hai “bạn”, “bạn đọc”, “chị”, “chị bạn”, “cậu”, “cô” “Tôi sẽ kể chuyện này cho chị, vì chị, chị bạn ạ, bởi đến bốn mươi tuổi chị đã thành bà lão. Tôi sẽ kể chuyện này cho cậu, cậu im đi, cậu còn trẻ quá, cậu là thằng ngốc. Tôi sẽ kể chuyện này cho cô, rồi cô sẽ đi lấy chồng. Lúc ấy chỉ toàn những nhọc nhằn thôi, không ai kể chuyện cho cô nghe cả. Ở Nhã Nam, tháng Tư có mưa. Chuyện thế này Một câu chuyện nhỏ về Hoàng Hoa Thám” Mưa Nhã Nam; “Tôi đã ghi lại nguyên văn lời kể của người chủ quán. Trong bản ghi chép, tôi có sửa tên vài ba nhân vật và có thêm bớt ít dấu chấm phẩy để cho dễ đọc. Nhân dịp ngày Xuân, vậy xin hiến tặng bạn đọc thân mến gọi là món quà mừng năm mới” Chú Hoạt tôi. Người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 8 238-2015106 thường hướng về người đọc như họ đang hiện hữu bằng xương bằng thịt trước mặt mình, trực tiếp lên tiếng đối thoại với người đọc Việc sử dụng các đại từ xưng hô trực tiếp trong giao tiếp vào diễn ngôn truyện kể là một hiện tượng phổ biến ở truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Hành động ngôn ngữ của người trần thuật mang tính đối thoại Giao tiếp văn học là một hoạt động giao tiếp đặc biệt, ở đó chỉ diễn ra quá trình phát của nhà văn mà không ghi nhận những phản ứng của người đọc vào trong diễn ngôn văn học, vì thế hành động ngôn ngữ đặc trưng, phổ biến của người trần thuật là hành động kể - trần thuật hành động này được người trần thuật thực hiện nhằm thuật lại, tái hiện sự việc. Văn bản trần thuật có thể được coi như là một câu trần thuật được mở rộng nhằm kể lại các sự kiện cho người tiếp nhận trần thuật biết, đồng cảm và đánh giá cùng mình. Ngoài ra, còn có thể tìm thấy trong lời người trần thuật các kiểu hành động ngôn ngữ khác, với tần số xuất hiện ít hơn như hành động miêu tả hành động giúp người đọc hình dung được các sự việc, chi tiết, nhân vật, thời gian, không gian của câu chuyện, hành động biểu cảm hành động bày tỏ trạng thái tâm lí của người kể chuyện, làm cho câu chuyện giàu cảm xúc, hành động bình luận, đánh giá giúp người đọc thấy rõ thái độ, cách nhìn nhận, đánh giá của người trần thuật với các sự việc, nhân vật trong câu chuyện. Các kiểu hành động ngôn ngữ của người trần thuật trong truyện kể có mối quan hệ chặt chẽ, trong đó, kể trần thuật là hành động chủ đạo, các hành động khác miêu tả, biểu cảm, bình luận, đánh giá có vai trò hỗ trợ, phối hợp để tạo điểm nhấn trong diễn ngôn truyện kể. + Hành động kể là hành động đặc thù, cơ bản, chiếm số lượng nhiều nhất trong lời người trần thuật tường minh của Nguyễn Huy Thiệp. Có thể nói, trong diễn ngôn truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp gần như chỉ có hành động kể - trần thuật, những kiểu hành động ngôn từ khác như hành động miêu tả, hành động bình luận, đánh giá, hành động biểu cảm, xuất hiện rất ít. Vì thế, diễn ngôn chủ yếu được xây dựng từ lời kể của người kể chuyện. Chẳng hạn, đoạn trích sau đây trong truyện ngắn Cún “Lão Hạ sợ quá, bủn rủn hết cả chân tay. Tiếng khóc ngằn ngặt đúng là có thật. Lão dỏng tai nghe. Đúng là tiếng khóc trẻ con. Lão Hạ cuống cuồng chạy xuống vệ sông. Lão vừa chạy vừa ngã. Tiếng khóc níu lão lại. Lão nhìn bên đường và nhận ra đứa bé nằm ở trong cống. Lão Hạ dần dần hoàn hồn. Hóa ra chẳng có ma quỷ nào cả! Hú hồn hú vía! Ma quỷ đã bỏ mất một cơ hội để rình chộp lão! Lão Hạ bò về phía cống, thò tay kéo đứa bé ra. Chân tay đứa bé lạnh buốt. Lão Hạ ôm đứa bé về lều chợ. Lão đặt tên nó là Cún”. Đoạn văn chỉ chứa những câu thực hiện hành động kể, những câu được đánh dấu bằng dấu chấm cảm như “Hóa ra chẳng có ma quỷ nào cả! Hú hồn hú vía! Ma quỷ đã bỏ mất một cơ hội để rình chộp lão!” cũng không có chức năng biểu cảm mà vẫn mang chức năng kể - tường thuật lại trạng thái tinh thần của lão Hạ cho độc giả. Lời tả - hành động tả tả cảnh, tả nhân vật của người trần thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp “dù là miêu tả thì vẫn thiên về kể” [5, và nếu tả thì thường chỉ là vài ba nét chấm phá, theo kiểu nắm bắt thần thái hoặc thoáng qua, hết sức chung chung, không cụ thể nhưng đôi khi rất sắc cạnh. Người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp không hé lộ cho người đọc phán đoán được thái độ của tác giả đối với nhân vật cũng như không hề hé mở điều gì về nội tâm nhân vật. Người trần thuật không thâm nhập vào thế giới nội tâm của nhân vật nên cũng ít những mô tả trạng thái nội tâm, vì thế mà hành động miêu tả nội tâm nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp thực hiện chức năng thuật lại sự Số 8 238-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 107 kiện, diễn biến là chính, tức là “thiên về hành động kể nhiều hơn” [5, tr. 98]. Hành động bình luận trực tiếp của người trần thuật trong truyện Nguyễn Huy Thiệp xuất hiện với số lượng không lớn, hầu hết được thực hiện bằng những phát ngôn rất ngắn. Đó là những lời bình luận về tuổi trẻ, về tình yêu “Tuổi mười sáu là tuổi của mùa xuân, của tình yêu. Tình yêu có thể có nhiều nhưng mùa xuân thiếu nữ lại chỉ có một”; về dư luận “Tin đồn bao giờ cũng thế, qua miệng của người ngu dốt thì quái lạ thay, thường thú vị hơn qua những con người từng trải.” Trái tim của hổ - Những ngọn gió Hua Tát; hoặc là những bình luận về tình dục “Chuyện tình ái, giống đực thường khôn ngoan và vô trách nhiệm, giống cái thì nhẹ dạ và tận tụy quá” Nàng Bua; hay “Chuyện của trẻ con thì người lớn không nên cắt nghĩa vì logic của trẻ con là logic huyền thoại không tiền khoáng hậu. Người lớn bị thực tế khắc nghiệt làm mất đi sự mong manh của logic huyền thoại, thay vào là thứ logic xám xịt, rạch ròi.”; “Nó là đứa nhạy cảm, nhạy cảm quá mức, điều ấy thật không tốt.” Tâm hồn mẹ; “Nhưng gì thì gì, bởi thức ăn ngon, tất cả những lời chối tai đều nuốt trôi được Huyền thoại phố phường”; “Không thể nói Nguyễn Trãi đã sống thanh thản dưới triều vua Lê Thánh Tôn. Vị vua trẻ nắm quyền lực, lại ít kinh nghiệm sống, chỉ thích sự chiều nịnh hơn là nói thẳng, những cột trụ nhà nước như bọn Lê Ngân, Lê Sát, Lê Văn Linh, Lê Hy đều là những chính khách xuất thân giang hồ, trị nước bằng mưu mẹo chứ không xuất phát từ đạo và luật.” Nguyễn Thị Lộ; về học vấn với phụ nữ “Với phụ nữ, học vấn giữ vai trò thứ yếu tạo nên sức mạnh thần thánh của họ, điều này không phải chứng minh” Không có vua; “Triều Nguyễn của vua Gia Long lập ra là một triều đại tệ hại. Chỉ xin lưu ý bạn đọc đây là triều đại để lại nhiều lăng Vàng lửa Nhìn chung, kiểu bình luận của người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp luôn luôn có xu hướng hạn chế sự định giá của mình mặc dù người trần thuật có rất nhiều thực quyền trong vấn đề này. Xu hướng chủ yếu là bình luận ngắn và trong bình luận thường chỉ kết luận riêng phần mình và dành riêng chỗ trống cho người đọc. Với việc hạn chế tối đa những hành vi miêu tả, hành vi bình luận hay biểu cảm để tạo cho người đọc những định hướng ban đầu trong quá trình giải mã tác phẩm, người trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã bắt buộc người đọc phải cùng “động não” để lí giải những vấn đề được đặt ra trong diễn ngôn, cả những vấn đề mà bản thân người trần thuật cũng chưa có được câu trả lời hợp lí; tức là đã có sự dịch chuyển từ độc thoại sang đối thoại với độc giả. Trong truyện Nguyễn Huy Thiệp, người trần thuật luôn chỉ là người khơi gợi để người đọc tham gia vào quá trình đối thoại thực sự, không áp đặt ý kiến chủ quan của mình lên người đọc “Tôi - người viết truyện ngắn này - căm ghét sâu sắc cái kết thúc truyền thống ấy. Quả thực, cái kết thúc ấy là tuyệt diệu và cảm động, trí tuệ dân gian đã nhọc lòng làm hết sức mình. Còn tôi, tôi có cách kết thúc khác. Đấy là bí mật của riêng tôi. Tôi biết giây phút rốt đời Trương Chi cũng sẽ văng tục. Nhưng đấy không phải là lỗi ở chàng. Mỵ Nương sống suốt đời sung sướng và hạnh phúc. Điều ấy vừa tàn nhẫn, vừa phi lí. Lẽ đời là thế” Trương Chi. Bằng cách này, người trần thuật đã bộc lộ rõ thái độ của mình, “căm ghét sâu sắc” cái kết thúc truyền thống của câu chuyện dân gian này, cái kết thúc mà các tác giả dân gian đã ru ngủ người đọc bằng những “ảo tưởng cổ tích” ngọt ngào. Anh ta tuyên bố rằng, mình có một cách kết thúc truyện khác có lẽ là hợp lí hơn ? nhưng không hề áp đặt mà chỉ là cơ sở để người đọc xem xét, đánh giá về nhân vật và truyện ngắn mà thôi. Trong Thổ cẩm, kết thúc câu chuyện, người trần thuật nói với bạn đọc “Câu chuyện trên đây do NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 8 238-2015108 một quan chức ở Bộ Y tế mà tôi muốn giấu tên kể lại cho nghe. Tôi không tán thành với nhiều ý kiến nhận xét của ông, nhưng tôi đồng ý với ông rằng cuộc đời quả là tươi đẹp, tuổi trẻ quả là tươi đẹp. Đương nhiên, kể cả với cách sinh con kiểu ấy.” - Người trần thuật bày tỏ đánh giá của mình nhưng anh ta cũng không khẳng định ý kiến của mình là hoàn toàn đúng và không hề thuyết phục bạn đọc đồng tình với ý kiến đó. + Tuy ít thực hiện những hành động như miêu tả, bình luận, biểu cảm nhưng đọc truyện Nguyễn Huy Thiệp, có thể thấy người trần thuật lại thực hiện nhiều hơn những hành động trực tiếp hướng tới người đọc. Có khi, phát ngôn của người trần thuật thực hiện hành động cầu khiến “xin người đọc vì nể nang những xúc cảm đã thúc đẩy tôi viết mà lượng thứ cho ngòi bút kém cỏi của tôi”, hay có khi anh ta tuyên bố với người đọc “Tình cảm này, tôi xin nói trước là sự bênh vực của tôi đối với cha mình” Tướng về hưu. Việc người trần thuật đối thoại trực tiếp với bạn đọc còn được đánh dấu trong diễn ngôn bằng sự xuất hiện của những câu hỏi hướng tới người đọc “Trên đất nước mình, đâu đâu chẳng là mảnh đất tình yêu, mảnh đất giữ người? Hãy làm cho mảnh đất này ngày càng phì phiêu, tươi đẹp. Tôi nghĩ thế, chân thành nghĩ thế. Vậy còn bạn, bạn nghĩ thế không?” Quan âm chỉ lộ Hay hành động cảm tạ “Trên đây là những sự việc lộn xộn trong hơn một năm mà tôi ghi chép lại. Tôi coi đấy như nén hương thắp nhớ người. Nếu có ai đã có lòng đọc điều tôi viết, xin lượng thứ cho tôi. Tôi xin cảm tạ”. Người trần thuật nhiều khi lên tiếng thực hiện hành vi thách thức độc giả “Tôi không chắc ông Hoàng Hoa Thám, tức Đề Thám, tức Hùm xám Yên Thế trong lịch sử có giống ông Đề Thám mà tôi kể không? Còn ông Đề Thám như tôi biết tôi biết rõ ông ta ông ta là một anh hùng, cũng là một người nhu nhược” Mưa Nhã Nam, hoặc “Tình cảm này, tôi xin nói trước, là sự bênh vực của tôi đối với cha mình” Tướng về hưu Cách nói này đã tác động trực tiếp đến người đọc như những lời khiêu khích, đặt người đọc vào tình thế “bị thách đấu”, buộc phải tham gia vào quá trình đối thoại và buộc phải có ý kiến riêng của mình. 4. Kết luận Ngôn ngữ trần thuật đầy tính đối thoại đã làm nên phong cách truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Tác giả kể chuyện bằng ngôn ngữ đa giọng điệu. Bằng cách đặt mình vào trong các sự kiện, tác giả kể những câu chuyện lịch sử bằng giọng chất vấn, phản biện. Ở dạng truyện ngắn về chân dung nhân vật, tác giả thường kể chuyện bằng ngôn ngữ phóng đại, khoa trương và huyền bí. Còn với đề tài hiện thực xã hội, người đọc lại được dẫn dắt bằng lối hành văn dửng dưng, lạnh lùng mà giễu nhại, châm biếm sâu cay. Nguyễn Huy Thiệp có lối diễn đạt rất giản dị, đời thường, sử dụng các câu ngắn, sáng rõ chứ không gọt đẽo câu chữ cầu kì. Sự kì thú, hấp dẫn trong các câu chuyện ông kể không thể hiện ở câu, từ mà ở sự dẫn chuyện khéo léo, tài tình của ông. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trần Đình Dân 2013, Vấn đề đối thoại trong “Những kẻ thiện tâm của Joanathan littell, Tạp chí khoa học, trường Đại học An Giang, số 1. 2. Đỗ Hữu Châu 2010, Đại cương ngôn ngữ học tập hai, Ngữ dụng học, Nxb Giáo dục, H. 3. Đỗ Việt Hùng - Nguyễn Thị Ngân Hoa 2003, Phân tích phong cách ngôn ngữ trong tác phẩm văn học, Nxb Đại học Sư phạm, H. 4. Nguyễn Thị Ngân Hoa 2013, Những yếu tố tuyến tính hóa đặc trưng nhân vật người kể, điểm nhìn, giọng điệu của diễn ngôn truyện kể qua truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 207+208. 5. Nguyễn Thị Thu Thủy 2003, Ngôn ngữ kể chuyện trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975 Điểm nhìn và ngôn ngữ kể chuyện, Luận án tiến sĩ Ngữ Văn, ĐH Sư phạm Hà Nội. Các file đính kèm theo tài liệu này Xuất bản Sách hay Thứ tư, 14/7/2021 2002 GMT+7 2002 14/7/2021 Truyện lịch sử là một mảng sáng tác quan trọng của Nguyễn Huy Thiệp. Năm 1989, nhà phê bình Phong Lê đã có bài viết bàn về khía cạnh chất liệu lịch sử trong truyện "Phẩm tiết". Ở cơ quan tôi Viện Văn học tổ chức một cuộc trao đổi ý kiến về truyện Nguyễn Huy Thiệp, có tác giả tham dự. Các ý kiến đang vỡ ra, có sự khác nhau, bên cạnh nhiều điểm thống nhất về phong cách riêng và cái mới mà tác giả đem lại trên một số mảng truyện, về sự cần thiết phải hoan nghênh và cẩn trọng trước một tài năng. Nhưng ở mảng truyện có chất liệu lịch sử này thì, theo sự nhận xét của tôi, các ý kiến nêu ra còn dè dặt. Trong đối thoại giữa tác giả và người đọc, và giữa người đọc với nhau, vẫn tồn tại lắm khoảng trống, còn nhiều rào đón, thăm dò. Tôi là một trong số không biết nhiều ít thế nào chủ trương không phủ nhận, thậm chí mong mỏi sự sáng tạo mạnh mẽ, phóng khoáng của nhà văn; nhưng rồi vẫn không hết ngập ngừng trước mấy cái tên nhân vật mới, là Khải và Thi đã nói trên, không kể tên Phương buôn bò - phản chủ, mà anh Thiệp đưa vào truyện. Sách Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Ảnh Băn khoăn Các nhân vật đó có trong lịch sử không, chỉ là một cách nói mượn dạng “thật thà”, để thay cho cái ý Những giới hạn mà truyện mượn chất liệu lịch sử có quyền vươn đến, và không nên vượt qua. Còn công chúng nói chung thuộc số đông, họ rất có lý, và càng có quyền nêu câu hỏi trên sự đối chiếu sự thật lịch sử và sự thật văn học. Vậy là Quang Trung có ít nhất ba vợ Mẹ Quang Toản - người kế ngôi Quang Trung là một; Ngọc Hân - tác giả bài văn tế Ai tư vãn là hai; và bây giờ lại có thêm... Vinh Hoa? Còn chuyện Quang Trung đi chân đất, xõa tóc đến gặp Vinh Hoa; chuyện Quang Trung chưa được thành thân với Vinh Hoa; rồi Quang Trung chết mà không nhắm mắt… Khoan hãy bàn - cứ xem là “sự hư cấu” nằm trong “quyền” của nhà văn, nếu ba nhân vật trên đều có dấu tích trong lịch sử. Và tôi, trước các câu hỏi ấy tôi không thể lý luận, hoặc nói năng quấy quá cho qua chuyện; mà chỉ có thể lấy sự im lặng để trả lời. Im lặng, như là khất nợ. Để hỏi lại ý kiến mấy ông bạn sử gia. Và để kiểm tra lại cái vốn lý luận văn nghệ e có mặt còn bảo thủ của mình. Yêu mến Quang Trung, và nếu có đủ căn cứ có thể giảm sự thành kiến với Gia Long. Yêu mến Quang Trung, muốn có một chân dung Quang Trung dầy dặn, sinh động để yêu thêm, hoặc để giảm bớt lòng yêu, để hiểu mới hoặc hiểu lại Quang Trung; qua chân dung trực tiếp về Quang Trung, hoặc qua chân dung những nhân vật khác, có thật trong lịch sử, hoặc “hư cấu”, như một hồi quang để nhận dạng Quang Trung; từ đó mà giác ngộ, mà “vỡ nhẽ” ra nhiều chuyện lạ, đó là điều mọi người đọc đều nhất trí mong đợi. Nhưng tất cả đều phải được chứng minh. Chứ không phải tung ra rồi để vậy, mặc ai hiểu thế nào, thì tùy. Cố nhiên chứng minh theo cách của nhà văn. Nói cách khác, phải sao cho người đọc tin được. Điều này khó đấy. Vì nhân vật lịch sử mà tác giả chọn ở đây là một trong số không nhiều nhân vật đã định hình trong quan niệm, trong ký ức, trong đánh giá của nhân dân. Không dễ làm thay đổi hoặc đảo ngược những gì đã được xem là chân lý. Tóm lại, việc chọn nhân vật Quang Trung một tính cách như thế nào, có khác với việc chọn bất cứ ai, cái khác đó là thế nào, nên như thế nào - đó là vấn đề tôi xin đặt lại, để được bàn thêm. Còn với bất cứ ai khác, trong thế giới các nhân vật lịch sử, với tất cả yêu cầu của sự sáng tạo, người viết có quyền tự do “hư cấu”, cố nhiên với các mức độ khác nhau, tùy theo sắc độ đậm nhạt mà lịch sử thành văn hoặc truyền ngôn đã góp phần quy định nên gương mặt họ. GS Phong Lê / NXB Trẻ Truyện ngắn Phẩm tiết Nguyễn Huy Thiệp Truyện lịch sử Kiếm sắc SÁCH HAY Bản tình ca cuộc sống 0630 14/9/2020 0630 14/9/2020 Xuất bản Sách hay 0 12h, quán phở vắng hoe, không một bóng người. Buổi trưa là thời điểm cái nắng gay gắt nhất trong ngày của Sống xanh không khó 0937 11/9/2020 0937 11/9/2020 Xuất bản Sách hay 0 Với sự phát triển của công nghệ, nhiều ứng dụng về sống xanh đã xuất hiện, giúp bạn có thêm động lực “kết thân” với Trái Đất. Một chiến dịch ở Bắc Kỳ 0739 17/9/2020 0739 17/9/2020 Xuất bản Sách hay 0 Thị dân và quan lại mặc lễ phục lui tới thăm viếng nhau, tặng nhau những lá thiếp lớn màu đỏ và quà cáp. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư 1951 7/9/2020 1951 7/9/2020 Xuất bản Sách hay 0 Một ngày nào đó, máy in 3D sẽ tạo ra không chỉ các vật thể, mà cả bộ phận cơ thể của con người - quá trình được gọi là in sinh học. Đi như tờ giấy trắng 2050 21/9/2020 2050 21/9/2020 Xuất bản Sách hay 0 Một trong những chuyến đi vào mùa Giáng sinh ghi dấu mãi trong tôi chính là về Đường Lâm, hay đúng hơn là về những ngôi làng quanh vùng Ba Vì, Sơn Tây. Bill Gates - Tham vọng lớn lao và quá trình hình thành đế chế Microsoft 0722 31/8/2020 0722 31/8/2020 Xuất bản Sách hay 0 Khi không chơi bài buổi tối, Bill Gates thường làm việc ở Trung tâm Điện toán Aiken. Đó là lúc các máy tính ít được sử dụng nhất. Những bá chủ không gian 2000 30/8/2020 2000 30/8/2020 Xuất bản Sách hay 0 Khi Blue Origin phóng và hạ cánh thành công tên lửa New Shepard, Jeff Bezos chỉ viết vài dòng trên Twitter. Trái lại, Elon Musk "tuôn" cả tràng dài trên mạng xã hội. Người trẻ thời - Uy quyền lộng lẫy 0853 30/8/2020 0853 30/8/2020 Xuất bản Sách hay 0 Trong số những kỹ năng mà người lao động phải có nếu không muốn bị bỏ lại phía sau, tư duy phản biện được nhiều người đặc biệt lưu ý. Đi bộ xuyên Việt với cây đàn guitar 2033 12/8/2020 2033 12/8/2020 Xuất bản Sách hay 0 Thiên nhiên luôn biết cách chữa lành những tổn thương trong tôi. Thiên nhiên là mẹ, là người thầy hướng dẫn mỗi khi tôi lạc lối trong cuộc đời này. Loạn 12 sứ quân 1102 16/8/2020 1102 16/8/2020 Xuất bản Sách hay 0 Sau khi Ngô Xương Xí chết, họ Ngô hết người kế vị. Trong nước một ngày không thể không có vua, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi, lấy tôn hiệu là Vạn Thắng Vương. Bài viết phân tích các sự kiện tiểu sử nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và, bằng cách đó, nhìn lại những cách ứng xử với cuộc đời và văn chương của ông mà nhìn kĩ, nó như là sự kết hợp giữa tinh thần “trẻ Nho già Trang” của các văn sĩ trung đại với tinh thần phản biện, phê phán của thế hệ nhà văn Đổi mới. Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Sinh ở nông thôn Sinh năm 1950 tại Thái Nguyên nhưng tuổi thơ Nguyễn Huy Thiệp còn gắn liền với nhiều làng quê khác nhau ở miền Bắc, trong thời điểm cuộc chiến chống Pháp chưa kết thúc. “Tôi sinh ra chỉ vài ngày – Nguyễn Huy Thiệp kể trên báo Le Monde, là mẹ tôi phải bỏ tôi vào một cái gùi, và địu trên lưng bà, để trốn chạy bom đạn của người Pháp”1. Nhưng kí ức cuộc chiến hoàn toàn mờ nhạt so với kí ức nông lị Vĩnh Phúc, đặc biệt là vùng Kim Anh nằm cạnh sông Cà Lồ để lại dấu ấn sâu đậm trong những tiếp xúc đầu đời của Nguyễn Huy Thiệp với thế giới bên ngoài. Bến Cốc, tên bến sông nơi gia đình ông tạm trú, chỉ chưa đến 30 nóc nhà nhưng lại có nhiều người theo đạo Thiên chúa. Cậu bé Thiệp ở với mẹ và ông bà ngoại, không có nhiều bạn bè cùng lứa, cảm giác “cô đơn”, thứ cảm giác đã được diễn tả rất tinh tế trong Tâm hồn mẹ 1982, lúc đó cứ trải theo những bờ tường đá ong, những cánh đồng đầy dế. “Nỗi cô đơn ở trẻ nhỏ là chỗ đất tốt cho những tâm hồn mơ mộng”2. Ông ngoại là người mở mắt mở lòng cho nhà văn tương lai bằng những bài thơ Đường, phong dao tục ngữ và những nét Hán tự không quá bài bản. Nhưng Nguyễn Huy Thiệp còn được học với cha xứ, vị này mỗi tháng một lần về nhà thờ ở bến Cốc, “chiều xuống, tiếng chuông nhà thờ ở giữa bến Cốc lan trên mặt sông mang mang vô tận” Chảy đi sông ơi3. Giữa thập niên 1950 ấy, ta biết rằng, chính phủ kháng chiến, đã tiến hành cải cách ruộng đất và gây ra không ít bất ổn, xáo trộn ở nông thôn. Tuy vậy, đúng như Greg Lockhart nhận định “cảm quan Thiên chúa giáo ở một số truyện của Nguyễn Huy Thiệp, như Chảy đi sông ơi, Giọt máu, Con gái thủy thần lại nổi bật”4. Dường như những vùng thôn quê biến động không làm ảnh hưởng đến cậu bé Thiệp thường đến nhà thờ, tìm đọc Kinh Thánh cho đến trước khi lên mười. Dĩ nhiên, ảnh hưởng Ki-tô giáo như một nguồn tư tưởng phương Tây thì phải thấm hơn về sau, còn lúc đó, trong cái viết đầu tay, Nguyễn Huy Thiệp lại làm thơ. Thơ phú, trong con mắt gia đình ông, đồng nghĩa với làm loạn và sẽ được ông nhắc lại nhiều lần như một ám ảnh “danh hiệu nhà thơ là thứ danh hiệu lỡm người bạc phúc. Thơ chỉ là thứ du dương bất lực” Giọt máu. Ông ngoại, hẳn vì kinh nghiệm không mấy ngọt ngào của một nhà nho thất thế, đã hết sức ngăn cấm đứa cháu đang theo đuổi làm thơ – “thứ tài năng tầm thường nhất” Mưa. Nguyễn Huy Thiệp nghe theo, liền viết những mẩu truyện nhỏ, học theo lối ngữ pháp đơn giản, với những câu văn ngắn như cách nói thường ngày. Đấy hẳn là mầm mống để lối hành văn theo phong cách tối giản minimalism trở thành điểm độc đáo trong nghệ thuật văn xuôi Nguyễn Huy Thiệp. Trải nghiệm nông thôn làng xã Bắc bộ, đương nhiên không phải của riêng Nguyễn Huy Thiệp. Nhưng như sẽ thấy, ông không tái hiện nông thôn trong mối liên quan với các sự kiện mang tính chính trị – xã hội, như về phong trào hợp tác xã, về cải cách ruộng đất vốn vẫn được các nhà văn Đổi mới nhắc lại. Những mô tả nông thôn, nông dân của Nguyễn Huy Thiệp gần gũi với các mô tả dân tộc chí, với mối bận tâm về các tính chất, đặc trưng truyền thống của làng xã. Trên thực tế, mặc dù nông thôn Bắc bộ đã biến đổi rất nhiều kể từ sau 1945, nhưng Nguyễn Huy Thiệp sẽ vẫn kể về nó như là không gian lưu giữ các sinh hoạt và thiết chế đã từng vững chắc, từ gia đình, quan hệ họ hàng, thân tộc,… đến các tập tục, tín ngưỡng và tâm linh cộng đồng. Các tác động của bối cảnh Đổi mới đến làng quê, đặc biệt là sự có mặt của kinh tế thị trường dẫn đến sự gia tăng thiếu kiểm soát của các nghi thức cưới xin, ma chay, cỗ bàn…, cũng sẽ được ông đề cập với giọng điệu vừa ưu tư vừa đùa giễu. Từ cuối thập niên 1980, Nguyễn Huy Thiệp dành mối bận tâm lớn về nông thôn và tuy ít nhận được những phản ứng từ độc giả so với loạt truyện giả lịch sử, nhưng nó thực sự quan trọng trong mảng văn xuôi viết về nông thôn đương thời. Con gái thủy thần vào các năm 1988, 1989, 1998, Những bài học nông thôn 1988, Thương nhớ đồng quê 1992, Chăn trâu cắt cỏ 1996, Chú Hoạt tôi 2001, Cánh buồm nâu thuở ấy 2004…, lần lượt làm rõ hơn quan điểm của Nguyễn Huy Thiệp “mẹ tôi là nông dân, còn tôi sinh ở nông thôn.” Vượt xa vị trí đề từ cho một truyện ngắn, quan điểm này gợi nhắc sự cần thiết phải nhìn lại gốc gác, căn cước mỗi cá nhân, trong đó có người dân châu thổ Bắc bộ. Nếu coi vùng địa lí này là cái nôi của văn minh Việt Nam, nếu thừa nhận “tính độc đáo của châu thổ Bắc kỳ trên bán đảo Đông Dương là rất rõ”5 với tất cả các biểu hiện đặc thù về môi trường vật chất lẫn các phương tiện sống, thì việc trở lại dò thấu nó, sau nhiều gián cách và hời hợt nhất định, là một nhu cầu tất yếu. Khi đó, nhà văn hoàn toàn có cơ hội để nhận thức lại “con người làng xã”, nhân vật trung tâm chưa bao giờ cạn nghĩa, bởi đây là “con người phổ quát của xã hội Việt, là cái phần phổ quát trong mỗi người Việt”6. Cần thấy rằng, cuối thập niên 1980 cũng là giai đoạn hồi sinh mạnh mẽ của những nghiên cứu dân tộc học, nhân học làng xã Bắc bộ. Sẽ có nhiều hữu ích và lí thú nếu đọc những truyện kể nông thôn của Nguyễn Huy Thiệp, không những từ đối sánh với các tác phẩm cùng đề tài, mà còn từ vốn nhân học làng xã Bắc bộ bởi mức độ tương đồng về tính “hiện thực” giữa chúng hoàn toàn có thể được đối chứng trên văn bản. Đương nhiên, ta không hề quên rằng Nguyễn Huy Thiệp là nhà văn và quyền hư cấu, bịa đặt trên trang viết ở ông rất lớn. Tuy vậy, ngay cả khi có độ vênh trong cách đọc này thì dấu ấn của cái nhìn dân tộc chí Nguyễn Huy Thiệp trong quan sát, tái hiện đời sống làng quê vẫn là một sự tiếp nối lối viết, từ Ngô Tất Tố với Việc làng 1940, Trọng Lang với Làm dân 1940 và Thi vị đồng ruộng 1944, đến Sơn Nam với Hương rừng Cà Mau 1962, Bình Nguyên Lộc với Cuống rún chưa lìa 1969… Tiếp nhận văn học cổ điển Năm 1960, Nguyễn Huy Thiệp quay về Hà Nội, vào lúc cuộc chiến tranh chống Mỹ hiện hình rõ rệt ở miền Bắc. Mười năm tiếp theo, đặc biệt là quãng thời gian vào học Đại học Sư phạm, Nguyễn Huy Thiệp có dịp tiến sâu hơn vào tri thức sách vở, khi ông lần lượt tìm đọc các trước tác của các triết gia Trung Hoa cổ đại, Sử kí Tư Mã Thiên, và, như hầu hết các sinh viên miền Bắc lúc đó, ông đọc các tiểu thuyết Nga thế kỉ XIX được dịch sang tiếng Việt. Sự định hình không gian hiểu biết của Nguyễn Huy Thiệp, ngay từ đầu, đã bị đặt trong những đường biên văn cảnh mà bản thân ông không ý thức rằng đó là giới hạn. Nhìn vào những gì ông trích dẫn, đưa vào tác phẩm cụ thể cũng như các tiểu luận được đăng từ cuối 1980 thì diện tham bác chủ yếu là các tác gia lớn của văn học trung đại Việt Nam và các nhà văn-triết gia châu Âu thế kỉ XVIII, XIX. Nói chuyện với độc giả ở Paris, ông thành thực “Thế hệ của chúng tôi chỉ tiếp xúc nhiều với văn học cổ điển. Chứ văn học hiện đại rất hạn chế”7. Peter Zinoman đã coi thực tế này như một trở lực, ngăn Nguyễn Huy Thiệp đến với các xu hướng văn chương phương Tây tiền phong8. Tình thế bị hạn định đó dẫn ông đến lợi thế của một độc giả say mê kiểu tự sự truyền thống trong văn học cổ Việt Nam, Trung Hoa. Lối viết “lạnh băng” của sử kí Tư Mã Thiên hay tâm thế một người học lịch sử, rõ ràng, đã đẩy ông vào thói quen chi tiết hóa cả ngày tháng, địa danh và hành trạng nhân vật lịch sử trong các truyện giả lịch sử gây sóng gió của mình. Ông cũng không ngần ngại đuổi theo mô hình các truyện kể danh nhân nhân vật chí như đã rất rõ nét trong loạt truyện về Tú Xương Thương cho cả đời bạc, 1996, Nguyễn Bính Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt, 1997, Đề Thám Mưa Nhã Nam, 1992… Trong khi, như Lại Nguyên Ân nhận định, “không gian văn học miền Bắc những năm 1950-70 có thể là điển hình cho không gian đơn ngữ, độc ngữ; toàn xã hội chỉ nói chỉ đọc tiếng Việt chữ Việt họa báo Liên Xô, sách ngữ lục Trung Quốc cũng đến đây dưới dạng chữ Việt và chỉ được biết mọi loại thông tin qua tiếng Việt chữ Việt”9 thì Nguyễn Huy Thiệp đã dựa vào chất nền văn học cổ điển nội địa để xoay chuyển những điểm bất lợi khi viết văn, nhất là vào thời điểm ông xuất hiện đã cận kề với giai đoạn tái hội nhập phương Tây, báo hiệu sự ưu thắng của những kĩ thuật viết mới lạ. Càng về sau, Nguyễn Huy Thiệp càng chứng tỏ mình ưa cải dạng các thể loại văn học cổ tiểu thuyết võ hiệp, chèo, truyện thơ nhằm gây chú ý ở những tìm tòi nghệ thuật tưởng là quen thuộc, thông thường nhất. Một số cách đọc Nguyễn Huy Thiệp từ lí thuyết hậu hiện đại đã không thật để tâm đến sự tái sinh các phương thức tự sự truyền thống trong tác phẩm của ông. Hướng vào các thủ pháp được cho là hậu hiện đại, theo Peter Zinoman, “có thể khó hiểu hơn là tác phẩm bộc lộ”10. Một thập niên “úp mặt vào núi” Một sự kiện bước ngoặt là thay vì vào chiến trường, Nguyễn Huy Thiệp tuân theo phong trào “thanh niên 3 sẵn sàng” để, trong gần mười năm 1970-1980, dạy học ở Sơn La. Một thập niên “úp mặt vào núi” đem đến cho ông hai trong số các cảm hứng chính yếu của mình dạy học hay rộng hơn, giáo dục, và núi rừng, thiên nhiên. Những hồi quang phong phú từ nơi rừng thiêng nước độc, “khỉ ho cò gáy” cách thủ đô vài trăm cây số quyết định gần như tuyệt đối xu hướng tự thuật trong nhiều trang văn giàu hồi ức của Nguyễn Huy Thiệp. “Nhưng hơn thế nữa – báo Le Monde nhận định, nhờ rừng ông khám phá ra sức mạnh của thiên nhiên, điều này ánh men lên trong tất cả tác phẩm của ông”11. Thứ sức mạnh tự nhiên mà chàng trai “20 tuổi, vừa mới tốt nghiệp ra trường, tâm hồn còn rất ngây thơ” Những người muôn năm cũ chứng kiến sẽ được cụ thể hóa bằng những nhận xét mang dáng dấp “thiên nhiên tâm luận” trải khắp đời cầm bút của nhà văn Từ 1986, với Muối của rừng; 1992 với Mưa Nhã Nam; 1994 với Hoa sen nở ngày 29 tháng 4; 2005 với Tuổi 20 yêu dấu… Có thể nói, Những chuyện kể bất tận của thung lũng Hua Tát 1987, Những người thợ xẻ 1988, Truyện tình kể trong đêm mưa, Sống dễ lắm, Thổ cẩm đã góp phần làm thức dậy “đề tài rừng núi” dường như, theo Philippe Papin, vắng bóng trong văn hóa ở một xứ rừng bao phủ hơn phân nửa diện tích. “Với Việt Nam – Papin nhìn nhận, những vùng cao là một thực tại mới mẻ, một ý niệm của thế kỉ XX mà họ vẫn chưa thấu rõ hết nội dung. Phải biết rằng cho tới ngày nay, các cô giáo bị thuyên chuyển lên cao nguyên vẫn hoang mang dường nào đó là biệt xứ, là bứng gốc, là sự đột nhập tàn nhẫn của cái lạ thường”12. Sự đối đầu giữa núi rừng và thành thị, giữa thế giới tự nhiên và xã hội văn minh, nhìn chung, cũng sẽ trở thành trọng âm của nhà văn nhằm điều chỉnh những tiếng nói sai lệch, nhầm lẫn trong các diễn ngôn từng có về vùng cao, tộc người thiểu số và những gì vẫn được cho là hoang dã, lạc hậu. Không có mặt và ít bị tác động trực tiếp từ bom đạn chiến trường khiến Nguyễn Huy Thiệp đứng ngoài một trong những cuộc viết dai dẳng nhất – viết về cuộc chiến và người lính, của những nhà văn cùng thế hệ. Chẳng những rời xa đề tài từng đem lại vinh dự lẫn khổ tâm cho bao người này, Nguyễn Huy Thiệp còn dứt khoát kết thúc một mẫu hình nhân vật – người lính, mà văn học giai đoạn Đổi mới vẫn chưa hết say mê. Tướng về hưu 1987 là tác phẩm duy nhất nhắc đến người lính nhưng đó là một kiểu người lính hưu tàn, thất bại và chết bất đắc kì tử trong thời bình. Ẩn dụ về cuộc chiến có chăng chỉ hiện lên trong những mô tả thực tại xã hội nghèo đói, bệnh tật, mất an toàn sinh kế và suy thoái đạo đức. Chấn thương chiến tranh nếu trở nên trầm trọng với những nhà văn từng mặc áo lính, từng là bộ đội thì nó, day dứt không kém, ngấm sâu ở cái nhìn về chủ nghĩa anh hùng, về giá trị chiến thắng, vinh quang, về mô hình quyền bính lí tưởng của Nguyễn Huy Thiệp. Cần nhấn mạnh điểm riêng này để có thêm cơ sở cho sự hình dung về con đường đi tới kiểu nhà văn tự ý thức trong giai đoạn các điều kiện của xã hội dân sự bắt đầu ló dạng. Trở lại tự nhiên Sau mười năm “hãy đi xa hơn nữa” nơi núi rừng, Nguyễn Huy Thiệp quay lại Hà Nội, làm một “nhân viên quèn” ở nhiều cơ quan khác nhau, khi ở nhà xuất bản Giáo dục, khi tại Công ty Kỹ thuật trắc địa bản đồ. Một cách thầm lặng, ông đọc Chernyshevsky Quan hệ thẩm mỹ của nghệ thuật đối với hiện thực, Tseitlin Lao động nhà văn, G. Plekhanov Bàn về nghệ thuật và nghiên cứu tâm lí độc giả, đúng hơn là “nghiên cứu tâm lí dân tộc trong cả một khoảng thời gian dài”. Trên cơ sở đó, ông bắt đầu hướng tới “dọn ra món ăn tinh thần cho cả thời đại”13. Tháng năm năm 1986, Nguyễn Huy Thiệp cho đăng hai truyện ngắn đầu tiên trên báo Văn nghệ Nàng Sinh và Cô Mỵ. Đến tháng chín có thêm Vết trượt. Nhưng tất cả mọi sự chú ý, dư luận và là nguyên cớ của”hiện tượng Nguyễn Huy Thiệp” phải đến khi Tướng về hưu xuất hiện cũng trên Văn nghệ vào tháng sáu năm 1987 – thời điểm có “một chiều kích chính trị quan trọng” như G. Lockhart cảm nhận14. Từ đây đến 1992, năm Nguyễn Huy Thiệp tuyên bố “rửa tay gác kiếm”, không viết văn nữa, là giai đoạn “cập thời vũ” nhất nhưng cũng “tâm tuyệt, khí tuyệt…” nhất của ông. Mọi tán dương lẫn bài xích cũng theo đó mà phủ ập xuống. Tháng 3/1992, ông tự nguyện xin thôi việc ở cơ quan nhà nước, chuyển sang kinh doanh nhà hàng. Cao trào Đổi mới văn học cũng dần lắng lại. Nhưng tác phẩm Nguyễn Huy Thiệp bắt đầu được chuyển ngữ và xuất hiện ở nhiều không gian đọc khác nhau, ở Pháp, Mỹ, Ý, Thụy Điển… Đáng nói hơn, đây cũng là lúc ông công bố những tiểu luận văn chương chứa đựng phần lớn kinh nghiệm, quan điểm sáng tạo của cá nhân mà mức độ nói thẳng, nói thật, nhìn ngược vấn đề trong đó đã gây nhiều phản ứng trái chiều. Trên Con đường văn học 1992, ông ngậm ngùi và kiêu hãnh nhận ra “xác chết của các nhà văn đã chất thành núi trên thế gian này. Người ta vẫn bới tìm ở đấy những mẩu vụn của con người, về con người”15. Ông quay về triết lí nhẹ nhàng với cảm quan Phật giáo trong Hoa sen nở ngày 29 tháng 4 1994, bao dung Thương cho cả đời bạc 1996, đề cao Bài học tiếng Việt 1999 và sau cùng, khi đã vỡ lẽ “lẽ thường, lẽ vô thường”, “sự mất mát, sự vô nghĩa, lẫn ý thức về thời gian biến dịch” Con gái thủy thần, 1998, ông khẳng định Sống dễ lắm và Cười lên đi 2000. Tiếng cười ý vị, quả thật, đã làm ông khỏe khoắn và tinh quái lần nữa trong những câu chuyện thoạt tiên tưởng chỉ để “mua vui”, Chuyện ông Móng 2001, Những tiếng lòng líu la líu lo, Chuyện bà Móng 2004… Cũng đã có lúc, ông Trò chuyện với hoa thủy tiên và những nhầm lẫn của nhà văn 2004 để rồi hứng chịu hàng loạt phản bác dữ dội. Có thể nói, sau cao trào Đổi mới, Nguyễn Huy Thiệp lựa chọn thái độ “trở lại tự nhiên”. Bởi theo ông, “một xã hội dân chủ, tự do cũng sẽ là một xã hội tôn trọng tự nhiên, gần gũi với tự nhiên, vừa đồng hóa, vừa dị hóa, tiêu hóa nữa”16. Thái độ đó chi phối cách viết và thể loại của ông. Nhưng hơn hết, tư tưởng Nam tông theo giáo lí đốn ngộ, lẽ biến dịch của Lão Trang và sự tinh giản của tích trò dân gian Việt mới thực sự phóng chiếu sâu đậm trong trang viết của ông giai đoạn này. Không mấy nhà văn cùng thế hệ có những biểu hiện như thế. Một lần nữa, ông vẫn riêng khác trong những cách ứng xử với cuộc đời và văn chương của ông mà nhìn kĩ, nó như là sự kết hợp giữa tinh thần “trẻ Nho già Trang” của các văn sĩ trung đại với tinh thần phản biện, phê phán của thế hệ nhà văn Đổi mới. ——— 1 [Báo] Le Monde 2005, “Nguyễn Huy Thiệp, những vết thương cháy bỏng”, Nguyễn Quốc Trụ dịch, Nguồn 2 Nguyễn Huy Thiệp 2010, Giăng lưới bắt chim, NXB Thanh Niên, H., 3 Lời kể trong truyện Chảy đi sông ơi. Những trích dẫn truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ở bài viết này, nếu không có chú thích gì khác, lấy từ Nguyễn Huy Thiệp 2007, Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Với minh họa của các họa sĩ, NXB Văn hóa Sài Gòn & Đông A. 4 Greg Lockhart 1992, “Nguyen Huy Thiep and the Faces of Vietnamese Literature” in Nguyen Huy Thiep, The General Reties and Other Stories, Oxford University Press, 5 Pierre Gourou 2015, Người nông dân châu thổ Bắc kỳ, Nhiều người dịch, NXB Trẻ, TP Hồ Chí Minh, 6 Đỗ Lai Thúy 2005, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mẫu người văn hóa, NXB Văn hóa Thông tin, H., tr73-74. 7 Nguyễn Huy Thiệp 2002, “Ở Việt Nam tháp rùa vẫn như cũ”, trò chuyện văn chương với Jean Lacouture tại Paris Pháp, Kim Lefèvre chuyển ngữ. Bản điện tử do Thuận thực hiện. Nguồn 8 Peter Zinoman 1994,“Declassifying Nguyễn Huy Thiệp”, PositionsEast Asia Cultures Critique 2 2 Fall, 9 Lại Nguyên Ân 2014, “Hình thành, định hình, trưởng thành, phân hóa Mấy nét về lớp nhà thơ xuất hiện ở miền Bắc những năm 1960-1970”, Nguồn 10 Peter Zinoman 1994,“Declassifying Nguyễn Huy Thiệp”, Tlđd, p. 298. 11 [Báo] Le Monde 2005, “Nguyễn Huy Thiệp, những vết thương cháy bỏng”, Tlđd. 12 Philippe Papin 2011, Việt Nam hành trình một dân tộc, Nguyễn Khánh Long dịch, NXB Giấy vụn, TP Hồ Chí Minh, 13 Giăng lưới bắt chim, Sđd, 14 Greg Lockhart 1992, Tlđd, 15 Giăng lưới bắt chim, Sđd, 16 Giăng lưới bắt chim, Sđd,

phong cách nguyễn huy thiệp